Τα Χελιδονίσματα!
Ήρθε ήρθε χελιδόνα ήρθε κι άλλη μελιδόνα
κάθισε και λάλησε και γλυκά κελάηδησε!
«Μάρτη, Μάρτη μου καλέ, και Φλεβάρη , φοβερέ κι αν φλεβίσεις κι αν τσικνίσεις, καλοκαίρι θα μυρίσεις. Κι αν χιονίσεις κι αν κακίσεις πάλι άνοιξη θ’ ανθίσεις.
Η μουσική είναι δεμένη με την ιστορία και τον λαϊκό πολιτισμό του ελληνικού λαού. Τα έθιμα και οι παραδόσεις φτάνουν ως τις μέρες μας από την αρχαία Ελλάδα. Ένα από αυτά είναι και τα χελιδονίσματα, ένα έθιμο που λαμβάνει χώρα τον Μάρτιο, τον πρώτο μήνα της άνοιξης. Σκοπός του εθίμου είναι η υποβοήθηση της βλάστησης της γης.
Ο Μάρτιος, ο πρώτος μήνας της άνοιξης έχει συνήθως άστατο καιρό. Για τον λόγο αυτό και ο ελληνικός λαός έδωσε στον Μάρτη πολλά ονόματα: Μάρτης ο Κλαψόγελος, ο Πεντάγνωμος, ο Γδάρτης, ο Καψομάρτης, ο Ανοιξιάτης, ο Παλαβιάρης κ.ά., καθώς και πολλές παροιμίες: «Μάρτης, γδάρτης και καλός παλουκοκάφτης», «Ο Μάρτης μια κλαίει και μια γελά», «Αν ρίξει ο Μάρτης δυό νερά κι ο Απρίλης άλλο ένα χαρά σε “κείνον τον ζευγά που “χει στη γη σπαρμένα», «Τον Μάρτη ξύλα φύλαγε, μην κάψεις τα παλούκια» κ.ά.
Σύμφωνα με την παράδοση (όπως την κατέγραψε ο Νίκος Πολίτης το 1904) ο Μάρτης έχει δύο γυναίκες μία καλή, ανοιχτόκαρδη και γελαστή και μια σκουντουφλιάρα και θυμώδισσα που πάντα κλαίει. Κι όταν πάει στη γελαστή γίνεται κι ο καιρός γελαστός κι όταν πάει στη σκουντουφλιάρα ο καιρός χαλάει.
Σύμφωνα πάλι με τον λαό οι έξι πρώτες μέρες του Μάρτη λέγονται δρίμες γιατί λόγω του άσχημου και άστατου καιρού είναι επικίνδυνες για διάφορες ασθένειες. Επίσης οι μανάδες επειδή ξέρουν τις βλαβερές συνέπειες του ήλιου που κάνει την εμφάνισή του τον Μάρτη κι η θερμοκρασία ανεβαίνει προφυλάσσουν τα παιδιά τους φορώντας τους ένα βραχιολάκι, τον «Μάρτη» φτιαγμένο από άσπρη και κόκκινη συνήθως κλωστή. Τα παιδιά το φοράνε μέχρι να δούνε τα πρώτα χελιδόνια. Τότε θα κρεμάσουν το βραχιόλι στο κλαδί ενός δέντρου για να το πάρουν τα χελιδόνια που φτιάχνουν τη φωλιά τους. Σε άλλες περιπτώσεις τα παιδιά φοράνε τον «Μάρτη» μέχρι την Ανάσταση και τον κρεμάνε στο φιτίλι της λαμπάδας τους για να καεί.
Έθιμα του Μάρτη:
Τρίπολη: την παραμονή της 1ης Μαρτίου οι κάτοικοι διώχνουν τον χειμώνα βάζοντας έναν ηλικιωμένο να παριστάνει τον Φεβρουάριο καβάλα σ” έναν γάιδαρο. Τα παιδιά τον ακολουθούν φωνάζοντας: «Όξω κουτσοφλέβαρε, να ρθει ο Μάρτης με χαρά και με πολλά λουλούδια».
Θράκη: την πρώτη μέρα του Μάρτη οι γυναίκες σπάνε στην αυλή κεραμικά σκεύη λέγοντας: «Όξω ψύλλοι και κοριοί, μέσα “γεια, μέσα χαρά. Έμπα καλόχρονε, έβγα κακόχρονε».
Αιάνη Κοζάνης: Τα παιδιά την πρώτη μέρα του Μάρτη και της άνοιξης τραγουδούν κάλαντα, τα Χελιδονίσματα κρατώντας ένα ξύλινο χελιδόνι στερεωμένο σε μια ξύλινη βάση.
Ρόδος: Με παρόμοιο τρόπο (κρατώντας ένα ξύλινο χελιδόνι) λένε τα παιδιά και στη Ρόδο τα χελιδονίσματα ζητώντας χαρίσματα.
Το τραγούδι της χελιδόνας όπως διασώζεται από τον Αθηναίο περί το 200μ.Χ. έχει μεγάλες ομοιότητες στον στίχο με τα σημερινά χελιδονίσματα:
«Ήλθε, ήλθε χελιδών (Ήρθε, ήρθ” η χελιδόνα)
καλάς ώρας άγουσα καλούς ενιαυτούς (φέρνοντας καλοκαιριά και καλή χρονιά)
επί γαστέρι λευκά, επί νώτα μέλαινα (στην κοιλιά της άσπρη και στη ράχη μαύρη)
Παλάθαν συ προκύκλει εκ πίονος οίκου (Πέταξε μας μια αρμαθιά απ” το πλούσιο σπίτι σου)
οίνου τε δέπαστρον, τυρών τε κάνιστρον (και μια κούπα με κρασί και πανέρι με τυρί)
και Πυρών α χελιδών και λεκιθίταν (και σταράκι η χελιδόνα και τσουρέκι)
Ουκ απωθείται. Πότερ” απίωμες ή λαβώμεθα; (Δεν περιφρονεί. Τι θα γίνει; Φεύγουμε ή παίρνουμε;)
Ει μεν τι δώσεις ει δε μη, ουκ εάσομες (Αν μας δώσεις κατιτίς, ειδαλλιώς δε φεύγουμε)
Ή ταν θύραν φέρομες ή θυπερθυρον (ή την πόρτα παίρνουμε ή τ” ανώφλι της)
Ή ταν γυναίκα ταν έσω καθημέναν (ή την κυρά που μέσα κάθεται)
μικρά μεν εστί, ραδίως νιν οίσομες (μικρή είναι κι εύκολα την παίρνουμε)
Αν δη φέρης ρι, μέγα δη τι φέρεις (κι αν μας δώσεις κατιτίς κοίτα να “ν” της προκοπής)
Άνοιγ”, άνοιγε ταν θύραν χελιδόνι (Άνοιγε, άνοιγε την πόρτα στη χελιδόνα)
Ου γαρ γέροντες εσμέν, αλλά παιδιά (Γέροντες δεν είμαστε, είμαστε παιδιά)
